Stosowanie i wdrażanie Karty praw podstawowych oraz Konwencji o osobach niepełnosprawnych w programie Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej

Dokument został opracowany na podstawie samooceny spełnienia horyzontalnego warunku podstawowego 3. Skuteczne stosowanie i wdrażanie Karty praw podstawowych (KPP) oraz 4. Wdrażanie i stosowanie Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych zgodnie z decyzją Rady 2010/48/WE1, które opracowane zostały przez Instytucję Koordynującą Umowę Partnerstwa (IK UP – Departament Strategii w Ministerstwie Funduszy i Polityki Regionalnej).

Zakres KPP

Karta Praw Podstawowych (KPP) to zbiór fundamentalnych praw człowieka, wiążących zarówno instytucje, organy i agencje UE, jak i państwa członkowskie, gdy stosują one prawo unijne. Po raz pierwszy została przyjęta i podpisana 7 grudnia 2000 r. w Nicei. Następnie, z poprawkami, została podpisana podczas szczytu w Lizbonie 12 grudnia 2007 r. Moc wiążącą Karcie nadał Traktat Lizboński z 13 grudnia 2007 roku, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r. Zgodnie bowiem z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym Traktatem z Lizbony „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty.” Karta jest więc źródłem prawa pierwotnego UE na równi z traktatami UE.

Tekst Karty praw podstawowych został opublikowany w Dzienniku Urzędowym UE C 326/2012, wydanie polskie z 26 października 2012 roku.

Karta zawiera prawa i zasady w odniesieniu do sześciu zagadnień: godności, wolności, równości, solidarności, praw obywatelskich i wymiaru sprawiedliwości:

Tytuł I „Godność” (art. 1–5):

— godność człowieka, prawo do życia, prawo człowieka do integralności, zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej;

Tytuł II „Wolności” (art. 6–19):

— prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, ochrona danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i religii, wolność wypowiedzi i informacji, wolność zgromadzania się i stowarzyszania się, wolność sztuki i nauki, prawo do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo własności, prawo do azylu, ochrona w przypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji;

Tytuł III „Równość” (art. 20–26):

— równość wobec prawa, niedyskryminacja, różnorodność kulturowa, religijna i językowa, równość kobiet i mężczyzn, prawa dziecka, prawa osób w podeszłym wieku, integracja osób niepełnosprawnych;

Tytuł IV „Solidarność” (art. 27–38):

— prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa, prawo do rokowań i działań zbiorowych, prawo dostępu do pośrednictwa pracy, ochrona w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, należyte i sprawiedliwe warunki pracy, zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy, życie rodzinne i zawodowe, zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna, ochrona zdrowia, dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym, ochrona środowiska, ochrona konsumentów;

Tytuł V „Prawa obywatelskie” (art. 39–46):

— prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, prawo zwracania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, prawo petycji, swoboda przemieszczania się i pobytu, opieka dyplomatyczna i konsularna;

Tytuł VI „Wymiar sprawiedliwości” (art. 47–50):

— prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasady legalności oraz proporcjonalności kar do czynów zabronionych pod groźbą kary, zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary.

Zakres KPON

Celem Konwencji (KPON) jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami.  Polska zobowiązana jest do wprowadzenia w życie zawartych w Konwencji standardów postępowania w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami realizacji ich praw.

Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 roku, rząd Polski podpisał ją 20 marca 2007 r., natomiast ratyfikacja Konwencji przez Polskę miała miejsce 6 września 2012r.

Najważniejsze postanowienia konwencji:

• zakaz bezprawnego i samowolnego pozbawiania wolności, wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, zakaz poddawania, bez swobodnie wyrażonej zgody, eksperymentom medycznym lub naukowym,
• wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji,
• gwarancje praw politycznych, w tym w celu zagwarantowania udziału w życiu politycznym i publicznym,
• zapewnienie dostępu do środowiska fizycznego, środków transportu, informacji i komunikacji, innych urządzeń i usług powszechnie zapewnianych,
• prowadzenie życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo,
• zakaz samowolnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne, rodzinne, dom lub korespondencję, innego typu komunikację,
• poszanowanie domu i rodziny: zakaz dyskryminacji we wszystkich sprawach dotyczących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa, adopcji, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, podejmowania decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci, dostęp do informacji dotyczących prokreacji i planowania rodziny, odpowiednia pomoc w wykonywaniu obowiązków związanych z wychowaniem dzieci,
• prawo do edukacji na wszystkich poziomach, stworzenie włączającego systemu kształcenia, umożliwiającego integrację dzieci i młodzieży niepełnosprawnych na wszystkich poziomach edukacji,
• prawo osiągnięcia najwyższego możliwego poziomu stanu zdrowia, gwarantowanie opieki zdrowotnej w takim samym zakresie i takiej samej jakości, jak innym osobom,
• rehabilitacja: podejmowanie odpowiednich środków w celu umożliwienia uzyskania i utrzymania możliwie pełnych zdolności fizycznych, intelektualnych, społecznych i zawodowych oraz pełnej integracji,
• prawo do pracy, w tym do możliwości zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną, w otwartym, integracyjnym i dostępnym środowisku pracy, wprowadzanie racjonalnych usprawnień w miejscu pracy,
• zapewnienie odpowiednich warunków życia i ochrony socjalnej,
• podejmowanie działań w celu zapewnienia dostępu do wszelkich form działalności w dziedzinie kultury, rozwoju i wykorzystania potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, wspieranie uznania tożsamości kulturowej i językowej osób niepełnosprawnych, w tym języków migowych i kultury osób niesłyszących, tworzenie warunków korzystania z wypoczynku i uprawiania sportu.

KPP i KPON w Programie Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej

W Programie Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej zapisano, że projekty będą wybierane i realizowane zgodnie ze Standardami dostępności oraz z procedurami przestrzegania KPP i KPON. Wskazano również, że cel Priorytetu 6. Pomoc techniczna zostanie zrealizowany m.in. poprzez analizę istniejących rozwiązań i ocenę ich skuteczności dla wypracowania narzędzi i mechanizmów skutecznego wdrażania horyzontalnych zasad równego traktowania, niedyskryminacji i poszanowania Karty Praw Podstawowych oraz Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

Co do zasady FEPW i projekty dofinansowywane z jego środków powinny być zgodne z zapisami KPP, a w szczególności z następującymi artykułami[1]:

Wolności

• art. 8 Ochrona danych osobowych
• art. 16 Wolność prowadzenia działalności gospodarczej
• art. 17 Prawo własności

Równość

• art. 20 Równość wobec prawa
• art. 21 Niedyskryminacja
• art. 22 Różnorodność kulturowa, religijna i językowa
• art. 23 Równość kobiet i mężczyzn
• art. 25 Prawa osób w podeszłym wieku
• art. 26 Integracja osób niepełnosprawnych

Solidarność

• art. 31 Należyte i sprawiedliwe warunki pracy

Również, co do zasady FEPW i projekty dofinansowywane z jego środków powinny być zgodne z zapisami KPON, a w szczególności z następującymi artykułami[2]:

• art. 5 Równość i niedyskryminacja
• art. 6 Niepełnosprawne kobiety
• art. 9 Dostępność
• art. 12 Równość wobec prawa
• art. 14 Wolność i bezpieczeństwo osobiste
• art. 20 Mobilność
• art. 21 Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji
• art. 27 Praca i zatrudnienie.

[1] Artykuły KPP zostały wymienione w umowie o dofinansowanie oraz instrukcji do wniosku o dofinansowanie.

[2] Artykuły KPON zostały wymienione w umowie o dofinansowanie oraz instrukcji do wniosku o dofinansowanie.

Informacje pomocne podczas stosowania KPP

Na stronie internetowej Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej (ang. FRA) znajduje się dedykowana zakładka „Karta Praw Podstawowych” w ramach, której zamieszczono przekierowania na strony: prawo międzynarodowe, prawo UE i krajowe prawo konstytucyjne w dziedzinie praw podstawowych związanych z artykułami KPP. W zakładce tej można znaleźć również pełny tekst i wykładnię prawną artykułów KPP, przykłady z orzecznictwa UE i państw członkowskich oraz publikacje FRA.

Na stronie internetowej FRA opublikowano również „Podręcznik wdrażania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej w prawie i kształtowaniu polityki na szczeblu krajowym„:

W zakresie stosowania KPP przy wdrażaniu funduszy unijnych, Komisja Europejska przyjęła „Wytyczne dotyczące zapewnienia poszanowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej przy wdrażaniu europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych” (2016/C 269/01). Wytyczne powstały, aby wyjaśnić państwom członkowskim na czym polega zapewnienie poszanowania KPP przy wdrażaniu funduszy europejskich. W Załączniku nr III zawierają one narzędzie w postaci tzw. „listy kontrolnej dotyczącej praw podstawowych”, które może być stosowane zarówno przez instytucje przygotowujące dokumenty strategiczne i programowe, jak i beneficjentów przygotowujących i realizujących projekty finansowane ze środków unijnych.

Polskie instytucje zarządzające, instytucje pośredniczące oraz instytucje wdrażające będą wskazywać wnioskodawcom oraz beneficjentom korzystanie z tych narzędzi, tak aby mogli oni ocenić, czy przygotowywane/realizowane przez nich projekty są zgodne z prawami podstawowymi. IP/IW w instrukcji do wniosku o dofinansowanie dla beneficjentów odeślą wnioskodawcę do ww. Wytycznych KE dot. stosowania KPP. Na stronie FEPW powstała także dedykowana zakładka dot. kwestii równości szans, gdzie również znajdują się wspomniane Wytyczne.

Procedura składania zgłoszeń o podejrzeniu niezgodności z KPP oraz KPON

Procedura w odniesieniu do programów finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+), Funduszu Spójności (FS), Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST) przewiduje m.in. działania realizowane przez Rzecznika Funduszy Europejskich powołanego w Ministerstwie Funduszy i Polityki Regionalnej oraz odpowiednich rzeczników na poziomie województw.

Zgłoszenia będą mogły dotyczyć wszelkich działań podejmowanych przez instytucje/beneficjenta w związku z realizacją projektu. Możliwość złożenia zgłoszenia o podejrzeniu niezgodności z KPP/KPON dotyczy również projektów własnych realizowanych przez instytucje zaangażowane we wdrażanie programu, a także działań IZ/IP/IW w zakresie związanym z wdrażaniem programu, co oznacza możliwość składania zgłoszeń w odniesieniu do zapisów dokumentów/procedur/wytycznych powstających w związku z realizacją programu oraz czynności podejmowanych przez te instytucje. Tym samym, kontrolą zostaną objęte również różnego typu procedury i procesy realizowane w związku z wdrażaniem programu.

W procesie składania zgłoszenia o podejrzeniu niezgodności z KPP/KPON do odpowiedniego podmiotu istnieje konieczność wykazania interesu faktycznego (tj. musi istnieć podstawa faktyczna dla danej osoby/instytucji do złożenia takiego zgłoszenia – np. konieczność zrealizowania swojego uprawnienia lub obowiązku). Jednocześnie, każdy – w tym również organizacje pozarządowe działające na rzecz dostępności lub równego traktowania – będzie mógł poinformować dany podmiot (beneficjenta lub instytucję uczestniczącą we wdrażaniu funduszy europejskich) o zauważonych uchybieniach, nieprawidłowościach, czy błędach związanych ze stosowaniem zapisów KPP. Jest to rozwiązanie analogiczne do przyjętego postępowania skargowego w ustawie z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (art. 29 tej ustawy).

Z kolei, obowiązkiem instytucji, do której wpłynie zgłoszenie o podejrzeniu niezgodności z KPP/KPON będzie jego analiza oraz weryfikacja. Wnioskodawca zostanie powiadomiony o dalszych możliwościach postępowania w związku z przedmiotem złożonego zgłoszenia (np. o możliwości złożenia skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich), niezależnie od wyników analizy oraz weryfikacji dokonanej przez instytucję.

Jeżeli w wyniku ustaleń właściwej instytucji zostanie stwierdzone, że prawo/wolność określone w KPP/KPON nie są respektowane, powodując jednocześnie naruszenie prawa powszechnie obowiązującego, zostaną o tym poinformowane odpowiednie organy/instytucje spoza systemu wdrażania programu.

Szczegółowy opis przedmiotowej procedury znajduje się poniżej.

Procedura składania zgłoszenia o podejrzeniu niezgodności z Kartą praw podstawowych/Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych

W odniesieniu do realizowanych projektów w ramach programu, obowiązywać będzie następująca procedura zgłaszania podejrzeń o niezgodności projektów (operacji) z KPP/KPON:

1. W przypadku projektów realizowanych na podstawie umowy o dofinansowanie zawartej z/decyzji o dofinansowaniu projektu podjętej przez instytucje pośredniczące (IP), instytucję wdrażającą (IW) lub Instytucję Zarządzającą (IZ):

• podejrzenia o niezgodności z KPP/KPON projektu (operacji) lub działań beneficjenta związanych z realizacją projektów zgłaszane są do IP/IW/IZ w formie pisemnej[1] (np. przez uczestnika projektu/ ostatecznego odbiorcę). Po otrzymaniu zgłoszenia, IP/IW/IZ analizuje je i podejmuje czynności wyjaśniające, adekwatne do zakresu zgłoszenia, m.in. gromadzi dokumentację, wzywa beneficjenta do przedstawienia wyjaśnień.

W przypadku potwierdzenia podejrzenia naruszenia ww. artykułów KPP/KPON, IP/IW/IZ powiadamia wnioskodawcę o dalszych możliwościach postępowania w sprawie , tj. zgłoszenia naruszenia np. do Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Pacjenta lub sądu. W przypadku naruszenia obowiązujących przepisów prawa, IP/IW/IZ zawiadamia także właściwe organy ścigania oraz IZ[2].

IP/IW/IZ informuje wnioskodawcę o możliwości złożenia skargi do właściwych organów/instytucji niezależnie od wyników przeprowadzonej przez siebie weryfikacji;

• podejrzenia o niezgodności z KPP/KPON projektów (operacji) realizowanych przez IP/IW lub działań IP/IW związanych z wdrażaniem programu są zgłaszane w formie pisemnej[3] bezpośrednio do IZ (np. przez beneficjenta, uczestnika projektu, ostatecznego odbiorcę). Po otrzymaniu zgłoszenia, IZ analizuje, czy dane zdarzenie może stanowić podejrzenie naruszenia KPP i ustala, czy posiada wszystkie niezbędne informacje do przeanalizowania sprawy. IZ zwraca się z prośbą do IP/IW o przedstawienie stosownych wyjaśnień, w uzasadnionych przypadkach wszczyna kontrolę w IP/IW.

W przypadku potwierdzenia podejrzenia naruszenia ww. artykułów KPP/KPON, IZ powiadamia wnioskodawcę o dalszych możliwościach postępowania w sprawie, tj. zgłoszenia naruszenia np. do Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Pacjenta lub sądu. W  przypadku naruszenia obowiązujących przepisów prawa, IZ zawiadamia także właściwe organy ścigania.

Dodatkowo, IZ informuje wnioskodawcę o możliwości złożenia skargi do właściwych organów/instytucji niezależnie od wyników przeprowadzonej przez siebie weryfikacji.

1. Podejrzenia o niezgodności z KPP/KPON projektów (operacji) realizowanych przez IZ lub działań IZ związanych z wdrażaniem programu są zgłaszane w formie pisemnej[4] do Rzecznika Funduszy Europejskich.

W przypadku otrzymania zgłoszenia podejrzenia o niezgodności projektów lub działań IZ, Rzecznik Funduszy Europejskich analizuje zgłoszenie, a następnie w celu ustalenia, czy prawo/wolność określone w KPP/KPON, pomimo deklaracji we wniosku o dofinansowanie nie są respektowane, zwraca się z prośbą do IZ o przedstawienie stosownych wyjaśnień. Po przeanalizowaniu zgłoszenia, Rzecznik Funduszy Europejskich przedstawia IZ wnioski z analizy.

W przypadku potwierdzenia podejrzenia naruszenia ww. artykułów KPP/KPON, Rzecznik Funduszy Europejskich powiadamia wnioskodawcę o dalszych możliwościach postępowania w sprawie, tj. zgłoszenia naruszenia np. do Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Pacjenta lub sądu.
W przypadku naruszenia obowiązujących przepisów prawa, Rzecznik Funduszy Europejskich zawiadamia także właściwe organy ścigania.

Dodatkowo, Rzecznik Funduszy Europejskich informuje wnioskodawcę o możliwości złożenia skargi do właściwych organów/instytucji niezależnie od wyników przeprowadzonej przez siebie weryfikacji;

1. W przypadku przekazania przez KE zgłoszenia podejrzenia niezgodności projektów (operacji)/działań z KPP/KPON, które wpłynęło do KE, IZ/Rzecznik Funduszy Europejskich[5] analizuje, czy dane zdarzenie może stanowić podejrzenie naruszenia KPP/KPON i ustala, czy posiada wszystkie niezbędne informacje do zbadania sprawy.
   W celu ustalenia, czy prawo/wolność określone w KPP/KPON, pomimo deklaracji we wniosku o dofinansowanie projektu, nie są respektowane, IZ/Rzecznik Funduszy Europejskich zwraca się z prośbą do IZ/IP/IW o przedstawienie stosownych wyjaśnień.

W przypadku potwierdzenia podejrzenia naruszenia ww. artykułów KPP/KPON, Rzecznik Funduszy Europejskich powiadamia wnioskodawcę o dalszych możliwościach postępowania w sprawie, tj. zgłoszenia naruszenia np. do Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Pacjenta lub sądu.
W przypadku naruszenia obowiązujących przepisów prawa, Rzecznik Funduszy Europejskich zawiadamia także właściwe organy ścigania.

Dodatkowo, Rzecznik Funduszy Europejskich informuje wnioskodawcę o możliwości złożenia skargi do właściwych organów/instytucji niezależnie od wyników przeprowadzonej przez siebie weryfikacji.

Zgłoszenia o podejrzeniu niezgodności projektu (operacji)/działań z KPP/KPON będą analizowane w terminie 2 miesięcy od ich wpływu do odpowiednich do ich weryfikacji służb. W uzasadnionych przypadkach, będzie istniała możliwość wydłużenia tego terminu, o czym podmiot/osoba składająca zgłoszenie będzie informowany.

[1] Lub innej – jeśli wynika to ze szczególnych potrzeb komunikacyjnych zgłaszającego.

[2] Dotyczy zgłoszeń przekazanych do właściwych organów przez IP i IW.

[3]  Lub innej – jeśli wynika to ze szczególnych potrzeb komunikacyjnych zgłaszającego.

[4]  Lub innej – jeśli wynika to ze szczególnych potrzeb komunikacyjnych zgłaszającego.

[5] Rzecznik Funduszy Europejskich analizuje zgłoszenia podejrzenia o niezgodność projektów (operacji) realizowanych przez IZ lub działań IZ z KPP. W pozostałych przypadkach zgłoszenia analizuje IZ.

Tabela 1. Podmioty zaangażowane w rozpatrywanie zgłoszeń podejrzeń niezgodności z KPP/KPON